آجر از قدیمیترین مصالح ساختمانی است که قدمت آن، بنا به عقیده برخی از باستان شناسان به ده هزار سال پیش میرسد. ریشه واژه آجر که در فارسی آجور و آگور هم نامیده می شود نامعلوم است. در زبان اکدی به صورت agurru، در آرامی به صورت اَگّور، در عربی به صورت آجر، و در ارمنی باستان به صورت آگور ثبت شده است. واژه آجر بابلی، نام خشتهایی بوده است که بر روی آنها، منشورها و قوانین و نظایر آنها را مینوشتند. کورههای آجرپزی ابتدایی، بیگمان از مکانهایی شکیل شده است که در آن لایههای هیزم و خشت متناوباً روی هم چیده شده اند. بقایای کورههای سفالپزی و آجرپزی در شوش و سیلک کاشان که تاریخ آنها به هزاره چهارم پیش از میلاد میرسد در ایران پیدا شده است. همچنین نشانههایی از تولید و مصرف آجر در هندوستان به دست آمده است، که حاکی از سابقه شش هزار ساله آجر در این کشور می باشد. حدوداً از 5000 سال پیش، از آجر ساخته شده از خاک رس استفاده می شده است. ظاهراً برای اولین بار، آجر را برای ساختن شهرهایی در بینالنهرین و درهٔ سند در پاکستان به کار برده اند. آجر دستی (فشاری) که با دستان هنرمند قشر زحمتکش ساخته شده است و باعث استحکام و زیبا سازی کاخها، عبادتگاهها، مدرسهها، مسجدها و ساختمانها شده است، هفت هزار سال است که مورد استفاده قرار می گیرد. اما متاسفانه امروزه این صنعت دستی هزار ساله، آخرین نفسهای خود را میکشد. در توسعه شهری تهران از کورههای آجر دستی حوالی میدان شوش، جاده ری قدیم و هاشمآباد هیچ اثری به جا نمانده است. اما در محمود آباد تعداد ۳۰ میل دودکش آجری از کورههای آجردستی که طول بعضی از آنها تا ۳۰۰ متر میرسد و از سال ۱۳۵۶ برای همیشه خاموش شدهاند هنوز پابرجا است.
در اوایل جنگ ایران و عراق هواپیماهای عراقی چندبار به جای پالایشگاه تهران این دودکشها را هدف قرار دادند. قبل از برقی شدن این کورهها، میلههای آجری مرتفع کار تهویه و دودکش را انجام میدادند.
تاریخچه پیدایش آجر در آثار ایران
پیشینه و ساخت آجر به دوران باستان بر می گردد و با توجه به مدارک موجود، پیدایش و مصرف آجر از هزاران سال قبل و پیش از تاریخ بوده است. در دوره باستان در کنار رودهای دجله و فرات و پس از طغیان آنها مقدار زیادی گل و لای بر سطح زمین رسوب میکرد. این رسوبات دارای چسبندگی خاصی بودند. پس از اینکه در اثر تابش خورشید، آب گل و لای آنها تبخیر میشد ترکهایی را به وجود میآوردند که گل خشک به صورت مکعبهای نامنظم درمیآمد و به صورت ملات جهت دیوارهای گل چینهای در آن روزگار استفاده می شد. قابل ذکر است که اجاقهای چادرنشینهایی که در کنار رودها به کار گله داری مشغول بودند در اثر نفوذ آتش سخت شده که در واقع این پدیده سبب پیدایش نحوه پخت و در نتیجه آجر شده است. در سال های بعد، هم زمان در ساخت برج بابل، خشت زدن و پختن آجر به وسیلهٔ بابلی ها ابداع شد و به همین دلیل نام آجر که یک واژه بابلی است در اغلب زبانها به همین نام معروف شده است. پس از این مرحله به وسیله کلدانیها، پخت آجر به تکامل رسید و با پیدایش آجر، تحولی در ساختمان بناها که تا آن روزگار خشتی و گلی بیش نبودند به وجود آمد. در نتیجه این امر سبب آغاز بناهای مستحکم و آجری گردید. آجرهای اولیه بدون قالب و نظیر بالش ساخته می شدند.
هنر آجرکاری دوره سلجوقی
در دوره ارزشمند معماری سلجوقی از آجر به عنوان مصالح اصلی جهت اسکلت سازی اصولی برای کلیه بناهایی چون کاروانسراها، آب انبارها، بناهای شاهی، بناهای عمومی، مساجد، برج مقبرهها، میل مقبرهها، میلهای بلند مساجد و مواردی دیگر استفاده شده است. برای نماسازی نیز از آجر به شکل آمود (پوشش جدا از اسکلت) و یا پیوند و ترکیب با استخوان بندی بنا، عظمتی از حسن سلیقه و خلاقیت در هنر آجرکاری به وجود آمده است. به طوری که در آثار پراکنده و فراوان کشور در این دوره، شاهد هنرآفرینی های بسیار شگرف در هنر آجرکاری میباشیم. تا جایی که در دو برج خرقان قزوین بیش از سی نوع آجرکاری همراه با طاق نماسازیهای بسیار زیبا و خط های آجری کوفی برجسته و در مسجد جامع اصفهان نزدیک به ۳۷۵ طاق پوش در انواع گوناگون که قسمت اعظم آن از دوره سلجوقی می باشد استفاده شده است. در این دوره ارزشمند معماری، شاهد به وجود آمدن زیباترین نقوش در انواع گل چینهای آجری، گره آجری، خط های کوفی آجری، برگردونه میل های بلند مساجدی چون میل مسجد دامغان با ۲۶متر ارتفاع، میل منار چند وجهی مسجد نائین با حدود ۳۰متر ارتفاع و میل منار ساربان با ۴۸متر ارتفاع و بالاخره میل بی همتای مسجد علی که قبلا میل مسجد سنجریه بوده است با ارتفاعی حدود ۵۲ متر بوده که بعدها بر اثر زلزله قسمتی از سر آن فروریخته و امروزه حدود ۴۲متر ارتفاع دارد.
تولید آجر بدون کوره
در گذشته مردم برای ساختن آجر، گل رس و کاه را با لگد کردن آنها، مخلوط میکردند. آنگاه، مخلوط آماده شده را در قالبهای مستطیلی ریخته و در آفتاب قرار می دادند تا پخته شود. آجری که به دست می آمد نمیتوانست بدون کاه خودش را نگه دارد. لذا مردم بابل، آشور و مصر باستان دریافتند که با گداختن رس، آجرهایی به دست میآید که محکم تر و در برابر هوا مقاومتر است.
قدمت آجر از دیر باز در تهران
شهر تهران نیز با ساختمان های قدیمی و آثار تاریخی خود هم هویتی سنتی و هم بسیار مدرن دارد؛ شمسالعماره و دارالفنون، کاخ موزهها، مسجدهای تاریخی، ساختمان های آجری منطقه حسنآباد، سردر باغ ملی، موزه ارتباطات و پست، ساختمان بانک صادرات، ساختمانهای آجری سبک ساسانی/هخامنشی، موزه ایران باستان و وزارت خارجه، ساختمان ثبت اسناد، مدارس قدیمی، گنبد چهارسوق، بازار بزرگ، بازارچهها، کاروانسراها و ساختمان بسیاری از خانهها و مغازهها در بخشهای قدیمی شهر تهران، زیبایی و هویت خود را مدیون همین آجرها هستند.
آشنایی با آجر و مواد اولیه آن
آجر نوعی سنگ مصنوعی است که از پختن خشت خام و دگرگونی آن بر اثر گرما به دست میآید. خاک آجر مخلوطی از خاک رس، ماسه، فلدسپات، سنگ آهک، سولفاتها، سولفورها، فسفاتها، کانیهای آهن، منگنز، منیزیم، سدیم، پتاسیم، مواد آلی و … می باشد.
انواع کورههای آجرپزی
کورههای آجرپزی سه نوع هستند:
• کوره تنورهای
• کوره هوفمان
• کوره تونلی
کورههای تونلی مدرنترین نوع کورههای آجرپزی هستند که از آنها برای ساخت سرامیکهای ممتاز و صنعتی نیز بهره می گیرند.